در جستجوی میدانی انقلابی

متأسفانه معنای عظیم انقلاب در ذهن مردم تهران، هرگز کالبد شهری در خور خود نیافت. تعبیر میدان انقلاب امروز، در ردیف یکی از شلوغ‌ترین و نابسامان‌ترین گره‌های شهری پایتخت است. اقدامات ساماندهی آن تاکنون جز دو مورد، تماماً معطوف به مسائل ترافیک و تغییرات کاربری یا تراکم بدنه آن بوده است.

  
میدان انقلاب فعلی

این روزها مرکزی‌ترین میدان شهر تهران دربرگیرنده سازه جدید گنبدی شکل با یک نقش برجسته است. بخشی از این گنبد، آجرکاری و بخش دیگر، کاشی‌کاری است که در اطراف آن نیز پنجره‌هایی از آهن، شیشه اجرا شده است. پیش از این «سعید روانبخش»، هنرمند نقاش و طراح سازه جدید میدان انقلاب با قطعیت اعلام کرده بود :"روی این گنبد به هیچ عنوان چیزی اضافه نمی‌شود و خود این سازه قابلیت کامل یک اثر هنری را دارد و به‌صورت مستقل و کامل یک اثر هنری نقش برجسته است و اگر قرار باشد چیزی به این سازه اضافه شود، در محیط و قطر این گنبد نیست".

«سیدمجتبی موسوی»، مدیر اداره حجم سازمان زیباسازی شهر تهران گفته است : "نماد قبلی میدان انقلاب که با طرح «ایرج اسکندری» از سال 1361 در این میدان نصب بود، برای یک نقش‌برجسته و یا طراحی دیواری در نظر گرفته شده بوده و اگر شرایطی در آینده فراهم شود، قطعاً از این طرح به همان شکل نقش‌برجسته و یا طرح دیواری به صورت یک کار موزه‌ای که بخشی از تاریخ حجم‌سازی کشور و خاطره تاریخی مردم است، بهره خواهیم گرفت". «غلامرضا فاخته»، مجری خط چهار مترو تهران نیز، پیش‌تر از احتمال نصب نماد پیشین میدان انقلاب در پارک جدیدی با عنوان «انقلاب» خبر داده بود.(18دی‌ماه 1388)

ساخت مجسمه میدان انقلاب در سال 89 آغاز می‌شود

سازمان زیباسازی شهر تهران فراخوانی برای ساخت مجسمه‌های شهری، آثار حجمی و معماری جهت نصب در فضای میدان انقلاب و اطراف مترو منتشر کرده است. برای این فراخوان که تا 15 اسفند ماه 1388 اعتبار داشت، هنرمندان باید طرح‌های خود را با توجه به نام میدان و اهمیت موقعیت فیزیکی محل، انتقال مفاهیم و شعائر انقلاب، اصول زیباشناسی، ضوابط علمی، هنری و تجسمی، مقوله ارتباط مجسمه با فضای شهری و قابلیت برقراری ارتباط با مخاطبان شهری ارائه می‌دادند. آثار می‌تواند به‌صورت نقش برجسته، فیگوراتیو و یادمان طراحی و اجرا شوند.

میدان انقلاب دهه 40                                        میدان انقلاب دهه 70


«حجت الله ملاصالحی»، مدیر عامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران با بیان اینکه تا آخر اردیبهشت تکلیف فراخوان مشخص می‌شود، گفت : "بهترین طرح انتخاب و اجرا می‌شود. مجسمه جدید میدان انقلاب، نمادی از هنر ایرانی خواهد بود. تا زمانی که طرح مشخص نشود، نمی‌توان هزینه‌های آن را برآورد کرد".

میدان «تیان آن من» (انقلاب) پکن – چین
میدان «تیان آن من» یا میدان صلح جهانی، بزرگترین میدان جهان، به معنای دروازه آرامش بهشتی در سال 1651 بنا نهاده شده است. یکی از علت‌های این نامگذاری قرارگیری دروازه ورودی «شهر ممنوعه»- محل سکونت امپراطوران - در اینجا است. این میدان چهارگوش در نزدیکی مرکز پکن، پلازای پیاده‌ای است که بناهای عظیم حکومتی محصور شده است و به نوعی میدان تشریفاتی انقلاب چین نیز محسوب می‌شود.



هر یک از قسمت‌های این میدان، روایتگر گوشه‌هایی از تاریخ معاصر چین است. ارتش انگلیس و فرانسه پس از تسخیر پکن در قرن نوزدهم بناهای اطراف میدان را به آتش کشید. جنگ تریاک بر علیه انگلیسی‌ها از اینجا آغاز شده است. در کنار آرامگاه «مائو»، رهبر انقلاب چین (1977) و نیز مجسمه ارتش سرخ چین، یادمان قهرمان‌های مردمی انقلاب، با 125 فوت ارتفاع نیز خود نمایی می‌کند. مراسم گرامیداشت شصتمین سالگرد جمهوری خلق چین در سال 2009، یکی از بزرگترین رژه‌های تاریخ را در این میدان رقم زد. در سرتاسر این عرصه باز هیچ‌گونه درخت یا نیمکتی به چشم نمی‌خورد. امنیت این میدان توسط چراغ‌ها، دوربین‌های بی‌شمار و نیز حضور پلیس تأمین می‌شود.

میدان سرخ (انقلاب) مسکو – روسیه
دومین میدان بزرگ جهان، میدان سرخ مسکو است. این سایت تا 1938 با ساختمان های قدیمی پر شده بود که برای احداث بزرگراهی تخریب شدند. در 1967 به میدان «پنجاهمین سالگرد انقلاب اکتبر» تغییر نام یافت. در سال 1997 مرکز خرید این میدان در هشتصد و پنجاهمین سالگرد بنیانگذاری شهر مسکو بازگشایی شد. محوطه بیرونی این بازار پرزرق و برق، با مجموعه‌ مجسمه‌هایی از پریان داستان‌های «پوشکین»، استخری پوشیده از موزائیک، نرده‌ها و فواره‌ها، باغ بوتانیک با گونه‌های گران‌قیمت و ... پوشیده شده است.



متروی مسکو یکی از دستاوردهای ویژه تکنولوژیکی و فرهنگی اواخر دوره استالین است. در بین چندین طراحی ایستگاه میدان انقلاب در سال‌های 1930، میدان انقلاب به‌عنوان یکی از موارد نمادین، شاخص و برجسته شناخته شده است. دکوراسیون این ایستگاه با مجسمه‌های برنزی گویای علوم اجتماعی و تاریخ معاصر روسیه و ایدئولوژی شوروی سابق است.

میدان انقلاب پاریس – فرانسه
در میان این میدان بزرگ قرن نوزدهم فرانسه واقع در غرب میدان کنکورد، مجسمه یادبودی برای تجلیل از جمهوری فرانسه قرار گرفته است. در طول سال‌های انقلاب فرانسه، این میدان یک نقطه آغاز سنتی برای تظاهرات بوده است. ایستگاه متروی انقلاب در زیر این میدان آرمیده است. این مکان به استحکامات دروازه مقبره چارلز (در قرن چهاردهم) مربوط می‌شود. در ابتدای قرن 19 با فواره تزئین شد و چهره کنونی میدان، حاصل برنامه‌ریزی «هوسمان»- شهردار پاریس در دوره دوم امپراطوری فرانسه- است که طی آن چندین بنای تئاتر تخریب شد. در 1879 نماد یادمانی این میدان به مسابقه گذاشته و ایده برادران «موریس» به عنوان برنده اعلام شد.



حاشیه
اکنون با مشاهده تجارب مشابه خارجی، این سؤال به ذهن خطور می‌کند که در مورد میدان انقلاب تهران کدام یک از ملاحظات و تدابیر اندیشیده شده در روسیه، چین، فرانسه و ... برای حفظ ارزش‌های یک حرکت مردمی و تقویت حافظه جمعی در نظر گرفته شده است؟ در توسعه تهران، برنامه‌ریزان شهری ما برای این نقطه تاریخی از شهر چه بار معنایی قائل شده‌اند؟ سؤالاتی از این دست، مواردی است که مدیران شهری باید در قبال آنها پاسخگو باشند.

میدان انقلاب تهران که پس از تبدیل دو حصار غربی و شمالی تهران قدیم به خیابان‌های کارگر و انقلاب در محل تقاطع آنها ساخته شد، به واسطة نقش آن در سال‌های انقلاب، بلافاصله پس از پیروزی، از سوی مردم و مسئولان به این نام شناخته شد. خاطره جمعی مردم تهران، که در روند پیروزی انقلاب اسلامی در این مکان شکل گرفته بود، مانع از آن شد تا هر نقطه دیگری بتواند به این نام خوانده شود؛ نامی که در زمان خود نماد مهم‌ترین موضوع در ذهنیت و آرمان‌های مردم آن دوره بود.

متأسفانه معنای عظیم انقلاب در ذهن مردم تهران، هرگز کالبد شهری در خور خود نیافت. تعبیر میدان انقلاب امروز، در ردیف یکی از شلوغ‌ترین و نابسامان‌ترین گره‌های شهری پایتخت است. اقدامات ساماندهی آن تاکنون جز دو مورد، تماماً معطوف به مسائل ترافیک و تغییرات کاربری یا تراکم بدنه آن بوده است. نرده‌گذاری، ممنوعیت عبور پیاده از میدان، حذف دستفروشی‌ها، از میان‌بردن باغچه پیاده‌رو، ساخت مجسمه و ایستگاه مترو، نصب پل و بسیاری از اقدامات دیگر در این مهم‌ترین عنصر خاطره‌ساز تهرانی‌ها از انقلاب، تابع جزءنگری و تصمیمات موضعی شده است.

تاکنون، طرح یکپارچه‌ای برای میدان انقلاب به مثابه «مکان کانونی انقلاب اسلامی» با رعایت جریان عادی زندگی شهری تهیه نشده است. به زبان تخصصی امروز، این میدان نیازمند یک طرح واحد و یکپارچه برای معماری منظر آن است که ضمن توجه به ارزش‌ها و معنای ذهنی این مضمون نزد شهروندان، زندگی جاری آن‌را نیز ساماندهی کند. تا آن زمان اقدامات جزءنگر از قبیل تغییر بنای یادمانی انتظار مردم را تأمین نخواهد کرد و معنای این میدان همچنان مساوی با آشفتگی و اغتشاش عملکردی باقی خواهد ماند.