کبوترخانه، نخستین بنای ضد زلزله جهان

گفته شده کبوترخانه های منحصر به فرد اصفهان، به دلیل مصالح به کار رفته در آنها و ساختار مدور و دیوارهای پر از حفره، به عنوان نخستین ساختمان های ضد زلزله جهان شناخته می شوند.

 در بناهای مسکونی و سنتی اصفهان، در روزگار صفویه، معمولاکبوترخانه های متعددی ساخته می شد تا به قول یکی از مستشرقانی که در زمان شاه سلطان حسین از اصفهان دیدن کرده، به صاحب خانه «آبرو» دهد.

انگلبرت کمپفر، طبیب، محقق و سیاح آلمانی درباره وجود برج های کبوتر در خانه های مسکونی پایتخت آن روز ایران می نویسد: «باید از چهار برج کبوترخانه یاد کرد که معمار در چهار گوشه زمین بنا کرده است.»
اینها را به شکل برج قلعه ها و از خشت خام ساخته اند. سقف آن دارای سوراخ های متعدد برای کبوترهاست و کنگره یی نیز برای آن ساخته اند. در داخل آن هزارها لانه ردیف هم دیده می شود که کبوتران در آنها قرار می گیرند.
 به کبوتران نیز کسی صدمه نمی رساند. اما اغلب این برج های مخصوص کبوتر را از آن جهت می سازند که به خانه آبرو و حیثیتی بدهند. زیرا این کبوترخانه ها از سایر بناها مرتفع تر است و از دور نگاه بیگانگان را به خود جلب می کند.»ولی کبوترخانه های بزرگ، معمولادر مزارع ساخته می شد تا به مزارع صیفی و خربزه، کودرسانی کند. تاریخ شناسان معماری می گویند کبوترخانه از قرن چهارم هجری در ایران ساخته می شده است: البته بدیهی است که ساخت این بناها پیش از قرن چهارم هجری هم رواج داشته است، اما اسناد و شواهد موجود به 1100 تا 1200سال پیش باز می گردد.

سفرنامه ابن بطوطه، قدیمی ترین سفرنامه یی است که در آن از کبوترخانه های اصفهان نام برده شده: «... آن روز را نیز از وسط باغ ها، آب ها و دیه های زیبا که برج های کبوتر زیادی در آنها دیده می شود، به سیر خود ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم...»شاردن نیز در سفرنامه خود چنین می گوید: «... من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. این کفترخان های عظیم شش بار بزرگ تر از بزرگ ترین پرورشگاه های ما هستند.
اینها را از آجر بنا می کنند و رویش گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره بنا از بالاتا پایین سوراخ هایی احداث می کنند تا کبوتران درآنها آشیانه کنند. همه کسانی که مایل به داشتن کبوترخانه باشند، به استثنای سکنه یی که متدین به مذهب رسمی کشور نیستند، می توانند آن را بسازند و در این مورد هیچ شرط انحصاری و امتیازی وجود ندارد و فقط مالیات کود می پردازند. در حوالی اصفهان بیش از سه هزار کبوترخانه می شمارند و تمامی اینها چنانکه من دیده ام، برای تحصیل کود ساخته شده اند، نه برای پرورش و تغذیه کبوتران...»

اینها گفته شد تا بهانه ای باشد برای اشاره به این نکته که بزرگترین کبوتر خانه جهان در حال تخریب کامل است:

از میان کوچه هایی که با پلاستیک گلخانه یی پوشیده شده تا پای بزرگ ترین برج های کبوترخانه جهان، راهی نیست. درست بعد از کیلومتر 7 مسیر اتوبانی اصفهان به شهرکرد، در روستایی از توابع بخش پیربکران شهرستان فلاورجان، برج هایی قرار گرفته اند که بیش از 400 سال قدمت دارند.

 این برج ها به اندازه یی معروفند که روستای مجاور آنها را به نام «چهار برج» می شناسند. برج اصلی (مادر) در میان زمین های کشاورزی ساخته شده. در زمینی به مساحت 250 متر مربع و ارتفاع بیش از 20 متر، آن هم در سه طبقه. حفره یی، در قسمت شمالی این برج، رو به صخره های سیاه شاهکوه، ساخته اند تا بشود از آن وارد برج اصلی شد.

 درون برج، محوطه یی خالی است. با پنج ستون بسیار عظیم کاهگلی و تمام دیوارها از کف تا سقف، از حجره های کوچک 20 در 30 سانتی متری پوشیده شده، حجره هایی برای زندگی کبوتران. در مرکز طبقه همکف این برج، نور آفتاب از چند حفره کوچک سقف، به درون می تابد و به کنگره های فراوان و حجره های بی شمار فضای داخلی برج، جلوه یی افسانه یی می دهد.

 انگار در قلب سازه یی از سرزمین مریخی ها وارد شده ایم، سازه یی از خشت خام. راه پله یی تند و تیز، راه به طبقه دوم برج دارد. طبقه یی با همان ستون ها، همان حجره ها و همان دیوارهای عظیمی که طبقه اول را با ارتفاعی بیش از 8 متر از سایر طبقات، جدا کرده است. در طبقه دوم، روشنایی بیشتر است و حجره ها کمتر، زیرا بخشی از دیواره سمت شمال غرب، به خاطر مرمت با آجر قزاقی، خالی از حجره های کبوتر شده، ولی راه پله یی که به طبقه سوم می رود، آنچنان شیب تند و خاک لغزنده یی دارد که پیداست سال ها دست مرمت به آن نرسیده.

طبقه سوم، از دو طبقه پایین تر، روشن تر است و آفتاب و نسیم از حفره دیوارها، به درون می آیند. حالامی توان از این بالا، 100 هزار حجره کبوتر را دید که در بزرگ ترین مجموعه کبوترخانه یی جهان، با خاک رس و خشت خام، ساخته شده اند. از این طبقه است که می توان به بام برج درآمد. بالای بام، در سه سو دور نمای مزارع و گلخانه های کشت صیفی، دیده می شود و در سمت شمال نیز جاده اصلی روستاهای منطقه کشیده شده که از کوهپایه سیاه کوه می گذرد.

ولی پنجاه قدم آن سوتر، نیمه ویران شده برج کبوترخانه کوچک تری، چشم انداز را مانند تفی بر صورت تازه تراشیده یی، می خراشد. این برج، بر اثر باران سیل آسا، از میان به دو نیم شد و فرو ریخت. نیمه فرو ریخته، پایین برج، هنوز رها شده و نیمه ایستاده، به اندازه یی لرزان است که به گفته حاج جعفر اسحاقی، کشاورزی که در زمین های اطراف، صیفی می کارد، هنوز هیچ کس جرات نمی کند از پای آن رد شود یا موتوسیکلتش را آنجا در سایه بگذارد.

داریم با دستان خودمان هویت و فرهنگ و پیشینه تاریخی خودمان را از بین می بریم.

کشورهای ع. ر. ب .ی کماکان به دلیل نداشتن فرهنگ و تمدن،منتظر بهانه ای هستند تا آثار سرزمین پارس را به تاراج برده و مانند بادگیر آنها را به سرزمین خود نسبت دهند.مطمئن باشید تا چند وقتی دیگر کبوتر خانه ها هم به دلیل سهل انگاری مردم و مسئولین توسط یک کشور دیگر ثبت خواهند شد.